Bao đời nay, trong tâm thức người Việt Nam, người thầy giữ địa vị số một trong nhà trường. Người thầy được coi là  người quyết định tới sự thành bại của trò: “Không thầy đố mày làm nên”; “Thầy nào-trò ấy”…Hoặc “Xem lũ trò hay, biết thầy dạy giỏi”. Từ vai trò quyết định đó, người thầy được xếp thứ hai trong phép “Tam cương”(Quân-Sư-Phụ) của đạo Nho và được tôn kính suốt đời:

                                  “Vua, thầy, cha ấy ba người

                                Kính thời như một trẻ ơi ghi lòng”

Chính bởi ông thầy được tôn sùng như vậy nên người thầy giáo có một quyền uy rất lớn trong nhà trường và luôn là tấm gương, là thần tượng của HS. Thầy được coi là biểu tượng của sự “cái gì cũng biết” và giống như một diễn viên kịch nói độc thoại trước bảng đen.

Mọi nhất cử, nhất động của HS đều là làm theo ý thầy và chỉ có thầy mới được phép đặt câu hỏi, trò có bổn phận trả lời và không bao giờ được cãi lại. Mối quan hệ uy quyền rất rõ ràng và không thể có hiện tượng “cá mè một lứa”, đối thoại trực diện với thầy. Trong cách ứng xử, học trò xưa không chỉ rất khiêm nhường, tôn kính  người thầy của mình, mà còn có trách nhiệm, nghĩa vụ, bổn phận rất lớn lao. Khi ra đường, gặp thầy phải ngả mũ nón ra và vung tay chào một cách lễ phép; lúc thầy già yếu các đồng môn thường lo sắm cỗ thọ đường (áo quan); thầy nghèo thì học trò đóng tiền làm nhà từ đường để ngày sau thờ cúng; thầy qua đời, trò chung nhau lo việc ma chay. Nếu thầy không có người kế tự thì trưởng tràng phải đứng ra lo toan mọi việc; mỗi năm đến ngày giỗ thầy thì các đồng môn phải biện lễ đem đến….Những việc làm đó hoàn toàn xuất phát từ lẽ tự nhiên mà  không  vụ lợi, ép buộc. 

Có thể nói, do lấy: "Tư­ t­ưởng đạo đức làm nền tảng cơ bản, lấy luân lý làm kiến thức phổ thông”  nên  quan hệ thầy- trò trong các nhà trường xưa tuy rất khuôn phép theo lễ giáo phong kiến, song thể hiện được những nét đẹp văn hoá truyền thống của một nền GD nho học. Mối quan hệ Thầy - Trò là một trong những quan hệ nhân văn cao quý và thiêng liêng nhất xưa nay là vì thế.

Ngày nay, mối quan hệ Thầy - Trò đã có nhiều thay đổi và phức tạp hơn rất nhiều. Thầy không chỉ là  người dạy dỗ như cha mẹ, mà cũng là người bạn, người đồng nghiệp. Điều này không chỉ do tác động của  những quan niệm, xu hướng GD mới du nhập vào Việt Nam mà cũng do tác động của nền kinh tế thị trường, những tiêu cực của xã hội tràn vào.

 Những xu hướng đổi mới DH-GD như: “Dạy học hợp tác” (giữa thầy và trò); “Dạy học lấy HS làm trung tâm” …đó đặt học trò lên vị trí chủ thể của GD. Người thầy giờ đây chỉ là người hướng dẫn, gợi mở, dẫn dắt HS trên con đường tìm kiếm tri thức. Mối quan hệ thầy-trò trở thành mối quan hệ song phương, dân chủ và không còn sự quyền uy, áp đặt như trước nữa. HS không những được tự do tranh luận, trao đổi  với nhau, mà còn với cả thầy. Thậm chí, chất vấn lại thầy giáo, đòi hỏi thầy trả lời những câu hỏi do chúng đặt ra. Ở mặt nào đó, đây là một sự tiến bộ tích cực. Thể hiện tính nhân văn , dân chủ, bình đẳng trong quan hệ thầy-trò; thúc đẩy tính năng động, tích cực của HS;  tránh được sự thụ động, áp đặt một chiều từ phía ông thầy.

Tuy nhiên, cũng cần phải nhận rõ rằng, tác động tiêu cực từ mối quan hệ dân chủ này không phải là ít.  Hiện tượng HS cãi lại thầy cô chan chát không phải là hiếm, thậm chí thể hiện thái độ tự do một cách thái quá. Trong khi đó, quyền lực của thầy lại bị trói buộc bởi những điều cấm kỵ: Không được quát mắng, trừng phạt học trò (dù dưới bất cứ hình thức nào). Từ đây, căn bệnh “nhờn” của HS trong các nhà trường đang có sức lan toả rất mạnh mà chưa biết dùng thuốc nào chữa được?

Chúng ta khuyến khích trò đặt câu hỏi và mạnh dạn nêu ý kiến, thắc mắc những điều thầy dạy  chưa hiểu, song không nên đặt vấn đề trò phải biết cãi lại thầy, tranh luận với thầy. Chúng ta cũng yêu cầu thầy-trò phải cởi mở, thân thiết, gần gũi, nhưng không thể chấp nhận những cá nhân không giữ đạo thầy trò, không biết lễ độ, khiêm nhường trong ứng xử.

Chúng tôi rất đồng tình với ý kiến của nhà giáo Trần Thanh Đạm: “Cái tâm thế đầu tiên của mọi người đi học dù bất cứ ở đâu, theo tôi nghĩ  chưa phải là thái độ sẵn sàng hoài nghi, sẵn sàng phản bác hay tranh luận như một vài nhà lý luận  khụng sư phạm thuyết giáo. Thái độ học tập cần thiết đầu tiên của mỗi người đó phải là thái độ khiêm tốn, trân thành học tập, sẵn sàng tiếp thu, tiếp nhận mọi tri thức mới mẻ, đúng đắn, tốt đẹp do các môn học, các thầy giáo đem lại. Kể cả những người đó cú một trình độ uyên bác nhất định cũng cần khiêm tốn, chân thành học tập, huống hồ là những người mới khởi hành trên con đường học tập ở phổ thông”.

Thái độ đó không chỉ là nét đẹp văn hoá, thể hiện truyền thống: “Tôn sư trọng đạo” của người Việt Nam mà cũn là một con đường để tiếp nhận văn hoá một cách tốt nhất.

Ngoài sự thay đổi mang tính bản chất về mối quan hệ Thầy - Trò trong dạy học nói trên, thì mối quan hệ ứng xử giữa thầy và trò trong cuộc sống cũng khác trước rất nhiều. Bỏ qua những mặt tiêu cực trong quan hệ thầy trò kiểu "đổi trác", "phong bì", "gạ tình"... này khác, thì quan hệ thầy trò ngày nay không còn gần gũi, sâu đậm như trước nữa. Ngày nay, nhiều người thầy chỉ chú trọng việc truyền đạt tri thức cho học sinh, sinh viên, xem nhẹ việc nâng đỡ, giúp học sinh,  vượt qua khó khăn trong cuộc sống. Chưa biết lắng nghe, chia sẻ, khơi dậy năng lực của mỗi học trò, giúp trò thành công từng bước trong cuộc sống. Bởi vậy, mối quan hệ giữa thầy với trò trở nên nhạt nhẽo.

Dẫu vẫn biết mọi sự so sánh đều là khập khiễng, bởi mối quan hệ Thầy - Trò có tính lịch sử nên khó có thể kết luận quan hệ Thầy - Trũ ở thời nào tốt, thời nào không. Việc nhìn lại mối quan hệ Thầy - Trũ xưa và nay để thấy rõ những tích cực, tiêu cực, từ đó tìm biện pháp khắc phục bao giờ cũng là việc cần thiết.

Để mối quan hệ Thầy - Trò trong các nhà trường thực sự mang tính nhân văn cao đẹp, "Thầy ra thầy, trũ ra trũ"  trước hết chúng ta cần phải làm tốt một số vấn đề sau:

+Thứ nhất, phải khôi phục truyền thống tôn sư trọng đạo của toàn xó hội đối với người thầy. Cần coi người thầy là một trí thức có nhiệm vụ cao cả nhất và không nên xếp họ vào thang cuối cùng của xó hội (cụng-nụng-binh-trớ). Từ đó, tạo điều kiện vật chất và tinh thần để người thầy có nhiều thời giờ đọc sách, trau dồi đạo đức nghề nghiệp mà  không phải bắt HS học thêm hoặc nhận quà biếu của HS hay cha mẹ HS dưới bất cứ hình thức nào.

+Thứ hai, trong đào tạo sư phạm, cần chú trọng đào tạo GV theo những tiêu chí, chuẩn mực về phẩm chất, đạo đức nhà giáo theo chuẩn đó ban hành để có được đội ngũ nhà giáo có "Đạo cao đức trọng", có lương tâm, trách nhiệm với sự nghiệp trồng người.

+Thứ ba, ngành GD cũng như mỗi nhà trường cần xây dựng những qui tắc ứng xử  giữa thầy và trò một cách nghiêm minh, rõ ràng. Qui định rừ những điều gỡ được làm và không được làm, đồng thời xử phạt nghiêm khắc đối với mọi hành vi làm tổn hại đến nhân phẩm của thầy và trò. Chúng ta  đề cao sự mẫu mực, nghiêm khắc của người thầy đồng thời  cũng chống lại mọi sự suồng sã, quá thân mật, õng ẹo và vô lễ của trò. Chúng ta yêu cầu người thầy phải luôn gần gũi, cởi mở, thân thiện với học trò, nhưng nhất định phải cho người thầy có uy quyền trong việc trừng phạt học trũ  khi chưa giữ đúng phép tắc của đạo làm trò. Điều đó là cần thiết trong bối cảnh  giáo dục mà số HS hư ngày càng gia tăng như hiện nay. Nếu không, căn bệnh "không biết sợ" của HS không có biện pháp nào chữa được!